Λόρκα, ο ποιητής που έδωσε ακόμα και στον θάνατο έναν ώμο για να κλάψει*

 *: “un hombro donde solloza la muerte”

Εγώ πάντα θα είμαι στο πλευρό αυτών που δεν έχουν τίποτα και στους οποίους δεν επιτρέπεται καν να απολαύσουν ειρηνικά το τίποτα που έχουν»

                                                                                          Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα

 

               Γεννήθηκε στις 5 Ιουνίου του 1898 στο ανδαλουσιάνικο χωριό Φουέντε Βακέρος της Γρανάδας. Ήταν πρωτότοκος γιός του κτηματία Φεδερίκο Γκαρθία Ροντρίγκεθ και της δασκάλας Βιθέντα Λόρκα Μορένο. Βαφτίζεται Φεδερίκο δελ Σαγράδο Κοραθόν δε Χεσούς (Φρειδερίκος της Ιεράς Καρδιάς του Ιησού). Σε όλο τον κόσμο έγινε γνωστός με το επίθετο της μάνας του: ο Λόρκα!

               Εκτελέστηκε ξημερώματα στις 18 ή 19 Αυγούστου του 1936 σ’ ένα χωράφι με ελιές μεταξύ Βιθνάρ και Αλφακάρ, στην Ανδαλουσία. Ήταν 38 χρονών. Οδηγήθηκε στον θάνατο από Φαλαγγίτες του Φράνκο, χωρίς δίκη ή κατηγορητήριο. Η εκτέλεση έγινε κοντά σε μία πηγή που οι Άραβες στον καιρό τους την ονόμαζαν «Αϊναδαμάρ», που θα πει Πηγή των Δακρύων. Δίπλα του, την ώρα του θανάτου, στέκονταν δυο αναρχικοί ταυρομάχοι κι ένας κουτσός δάσκαλος. Το σώμα του δεν βρέθηκε ποτέ.

Όπως προφητικά κι ο ίδιος ο ποιητής είχε γράψει:

«[…] το κατάλαβα πως με είχαν δολοφονήσει.

Ερεύνησαν τα καφενεία, τα νεκροταφεία και τις εκκλησίες

έψαξαν στα βαρέλια και στα ντουλάπια,

εσύλησαν τρεις σκελετούς για να τραβήξουν τα χρυσά τους δόντια.

Μα δε με βρήκαν.

Ποτέ δεν με βρήκαν;

Όχι, ποτέ δεν με βρήκαν.»

 

Ο Θρήνος για τον Ιγνάσιο Σάντσιεθ Μεχίας του Λόρκα

Ο Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα ήταν ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της λεγόμενης "γενιάς του 1927" στην Ισπανία.  Ως ποιητής και θεατρικός συγγραφέας ο Λόρκα είναι ο δημιουργός ενός βαθιά τραγικού κόσμου, που εναρμονίζει στοιχεία της λαϊκής ισπανικής παράδοσης και του υπερρεαλισμού.

Ο Θρήνος για τον Ιγνάσιο Σάντσιεθ Μεχίας (Llianto por Ignacio Sanchez Mejías, 1934) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα του Λόρκα και γράφτηκε μέσα από τη συντριβή του για τον θάνατο του διάσημου ταυρομάχου και διανοούμενου φίλου του. Ο Μεχίας είχε τραυματιστεί θανάσιμα στην αρένα της μικρής πόλης Μανθανάρες, νότια της Μαδρίτης, στις 11 Αυγούστου 1934. Το έργο, που δημοσιεύτηκε το 1935, αποτελείται από τέσσερα μέρη: «Ι. Το χτύπημα κι ο θάνατος», «ΙΙ. Το σκόρπιο αίμα», «ΙΙΙ. Σώμα στην πέτρα» και «IV. Ψυχή  φευγάτη». Εδώ παρατίθεται το ποίημα «Ι. Το χτύπημα κι ο θάνατος» (“Ι. La cogida y la muerte”) σε ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά από τον Νίκο Γκάτσο:

 

Ι. ΤΟ ΧΤΥΠΗΜΑ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ*

 

Πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Πέντε ακριβώς, την ώρα που βραδιάζει.

Φέρνει εν' αγόρι το νεκροσέντονο

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Έτοιμος κι ο κουβάς με τον ασβέστη

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Θάνατος τ' άλλα, θάνατος μονάχα

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

 

Ψηλά παίρνει ο αγέρας τα βαμπάκια

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Το οξείδιο σπέρνει κρύσταλλο και νίκελ

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Παλεύει η περιστέρα με το αγρίμι

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Κι η σάρκα μ' ένα κέρατο θλιμμένο

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Χορδή τυμπάνου αρχίζει να χτυπά

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Αρσενικού καμπάνες κι ο καπνός

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Βουβοί συντρόφοι στ' άχαρα σοκάκια

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Του ταύρου η καρδιά μονάχα ολόρθη

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Όταν ο ιδρώτας χιόνι αργά γινόταν

πέντε η ώρα που βραδιάζει,

όταν η αρένα γέμισε με ιώδιο

πέντε η ώρα που βραδιάζει,

τ' αυγά του στην πληγή άφησε ο θάνατος

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Πέντε ακριβώς, την ώρα που βραδιάζει.

 

Μια κάσα με καρούλια το κρεβάτι

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Σουραύλια ηχούν και κόκαλα στ' αυτί του

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Στο μέτωπο του ο ταύρος μουκανίζει

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Η κάμαρα ιριδίζει από αγωνία

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Από μακριά σιμώνει κιόλα η σήψη

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Σάλπιγγα κρίνου στον χλοερό βουβώνα

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Οι πληγές του εκαίγανε σαν ήλιοι

πέντε η ώρα που βραδιάζει,

και το πλήθος να σπάει τα παραθύρια

πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Πέντε η ώρα που βραδιάζει.

Ά, τι φριχτά στις πέντε που βραδιάζει!

Ήτανε πέντε σ' όλα τα ρολόγια.

Ήτανε πέντε κι έπεφτε το βράδυ.

 

*: 1. Απαγγελία του ποιήματος από τον Μάνο Κατράκη, σε μελοποίηση του έργου από τον Σταύρο Ξαρχάκο (1969):  https://www.youtube.com/watch?v=OqpkQp95Sic

2. Ερμηνεία του ποιήματος από τον Andy Garcia (“Ι. The Goring and the Death” στα αγγλικά), στην ταινία The Disappearance of Garcia Lorca (1996), όπου υποδύεται τον Λόρκα στο κρατητήριο λίγες ώρες πριν τον θάνατό του:  https://www.youtube.com/watch?v=CvKu87GsG9o  

Οι θρήνοι των ποιητών για τον Φεδερίκο Γκαρσία Λόρκα

              

Ο Λόρκα αγαπήθηκε όσο κανένας άλλος ξένος ποιητής στην Ελλάδα, τόσο που έγινε ελληνικός. Ο πρώτος που μετέφρασε ποιήματά του ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης το 1933 (περιοδικό Κύκλος), τρία χρόνια πριν τον θάνατο του ποιητή. Ακολούθησαν το 1945 ο Νίκος Γκάτσος με τον Ματωμένο Γάμο και το 1948 ο Οδυσσέας Ελύτης με το Ρομανσέρο Χιτάνο. Το 1948 ο Λόρκα γίνεται ευρύτερα γνωστός στο ελληνικό κοινό μέσα από το ανέβασμα της παράστασης Ματωμένος Γάμος σε απόδοση του Νίκου Γκάτσου, σκηνοθεσία του Κάρολου Κούν, μουσική του Μάνου Χατζιδάκη και σκηνικά-κοστούμια του Γιάννη Τσαρούχη. Από τότε η παρουσία του είναι συνεχής στα ελληνικά γράμματα και παραμένει σύγχρονος, με πλήθος μεταφράσεων, αποδόσεων, θεατρικών έργων και μελοποιήσεων. Το έργο του έχει εμπνεύσει και συνεχίζει να εμπνέει Έλληνες καλλιτέχνες τόσο στην ποίηση, στο θέατρο και στη μουσική. Όταν στην Ισπανία ο δικτάτορας Φράνκο απαγόρευε το έργο του Λόρκα, οι Έλληνες καλλιτέχνες τον έκαναν δικό τους κι από τότε είναι δεμένος μαζί μας, για πάντα.

Για τη δολοφονία του Λόρκα έγραψε ο Ν. Καζαντζάκης, που το 1936 βρέθηκε στην Ισπανία ως ανταποκριτής της εφημερίδας Καθημερινή, προκειμένου να ενημερώνει το αναγνωστικό κοινό για την πορεία του ισπανικού εμφύλιου πολέμου. Το κείμενό του δημοσιεύτηκε στη φιλολογική σελίδα της εφημερίδας τη Δευτέρα 11 Ιανουαρίου 1937:

«Σκότωσαν τον Λόρκα! [...] Τον σκότωσαν. Θερίστηκε μια από τις μεγαλύτερες ποιητικές ελπίδες του καιρού μας. [….] Είχα γνωρίσει τον Λόρκα  ένα βράδυ, σε μια σάλα του Πανεπιστημίου της Μαδρίτης. [….] Νεώτατος, τσιγγάνικη ομορφιά, ανησυχία και δύναμη. Έλαμπε. Ωνειροπολούσε μιαν πνευματική αναγέννηση της πατρίδας του, σύμφωνα με τις παραδόσεις της ράτσας του. [….] Λάτρευε τα λαϊκά τραγούδια, την τέχνη του λαού και την παράδοση. Ήξερε ένα απλούστατο πράγμα που τόσο συχνά ξεχνούν οι συντηρητικοί και οι επαναστάτες: Για να προχωρήσει μια ράτσα πρέπει ν` ακολουθήση τον δρόμο τον εδικό της, που τον έχουν πια χαράξει χιλιάδες γενεές. Δηλ. ν` ακολουθήσει την παράδοση. Μα ακολουθάει πιστά την παράδοση μονάχα όποιος την ξεπερνάει. Όποιος δημιουργεί νέα πραγματικότητα δηλ. νέα παράδοση. Όλη η ποίηση του Λόρκα έχει τις ρίζες της στην ισπανική παράδοση και συνάμα φέρνει νέα, μοντέρνα στοιχεία και φόρμες τολμηρότατες.»

Τον Ιούλιο του 1937, στο Παρίσι, στο Β΄ Διεθνές Συνέδριο των Συγγραφέων για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας Ενάντια στον Πόλεμο και τον Φασισμό, ο Στρατής Τσίρκας με τον Αμερικανό ποιητή Λάνγκτον Χιούς (Langston Hughes) γράφουν τον Όρκο στον Δολοφονημένο Ποιητή Λόρκα. Ο όρκος υπογράφτηκε από πολλούς καλλιτέχνες (ανάμεσα στους οποίους ήταν οι Μπέρτολτ Μπρεχτ, Πάμπλο Νερούντα, Ιλία Έρενμπουργκ, Αλεξέι Τολστόι κ.ά.) και διαβάστηκε από τον Λουί Αραγκόν:

               Στ’ όνομά σου, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα,

που σκοτώθηκες στην Ισπανία για τη λευτεριά

του ζωντανού λόγου,

Εμείς, ποιητές απ’ όλες τις χώρες του κόσμου,

μιλώντας και γράφοντας στις διάφορες και ποικίλες

γλώσσες μας

παίρνουμε εδώ τον όρκο τον κοινό,

τ’ όνομά σου να μην ξεχαστεί ποτές πάνω στη γης,

κι όσο υπάρχει τυραννία και καταπίεση,

στ’ όνομά σου

να τις πολεμούμε

όχι μονάχα με το λόγο

μα και με τη ζωή μας.»

 

Από τότε πολλοί είναι οι Έλληνες και Κύπριοι ποιητές που έγραψαν για τον Λόρκα και τον θάνατό του. Εδώ παρατίθεται μια μικρή επιλογή ποιημάτων, ως φόρος τιμής και μνημόσυνο στον ποιητή του έρωτα και του θανάτου:

 

FEDERICO GARCIA LORCA – Νίκος Καββαδίας (1945)

Στο Θανάση Καραβία

 

Ανέμισες για μια στιγμή το μπολερό

και το βαθύ πορτοκαλί σου μεσοφόρι.

Αύγουστος ήτανε δεν ήτανε θαρρώ,

τότε που φεύγανε μπουλούκια οι Σταυροφόροι.

 

Παντιέρες πάγαιναν του ανέμου συνοδιά

και ξεκινούσαν οι γαλέρες του θανάτου.

Στο ρογοβύζι ανατριχιάζαν τα παιδιά

κι ο γέρος έλιαζε ακαμάτης, τ’ αχαμνά του.

 

Του ταύρου ο Πίκασσο ρουθούνιζε βαριά

και στα κουβέλια τότε σάπιζε το μέλι.

Τραβέρσο ανάποδο – πορεία προς το Βοριά.

Τράβα μπροστά -ξοπίσω εμείς- και μη σε μέλει.

 

Κάτου απ’ τον ήλιο αναγαλλιάζαν οι ελιές

και φύτρωναν μικροί σταυροί στα περιβόλια.

Τις νύχτες στέρφες απομέναν οι αγκαλιές

τότες που σ’ έφεραν, κατσίβελε, στη μπόλια.

 

Ατσίγγανε κι Αφέντη μου, με τι να σε στολίσω;

Φέρτε το μαυριτάνικο σκουτί το πορφυρό.

Στον τοίχο της Καισαριανής μας φέραν από πίσω

κι ίσα έν’ αντρίκειο ανάστημα ψηλώσαν το σωρό.

 

Κοπέλες απ’ το Δίστομο φέρτε νερό και ξίδι.

Κι απάνω στη φοράδα σου δεμένος σταυρωτά

σύρε για κείνο το στερνό στην Κόρδοβα ταξίδι,

μέσ’ απ’ τα διψασμένα της χωράφια τ’ ανοιχτά.

 

Βάρκα του βάλτου ανάστροφη, φτενή, δίχως καρένα.

Σύνεργα που σκουριάζουνε σε γύφτικη σπηλιά.

Σμάρι κοράκια να πετάν στην ερήμην αρένα

και στο χωριό να ουρλιάζουνε τη νύχτα εφτά σκυλιά.

 

*: Πρώτη δημοσίευση στις 19 Μαΐου 1945, στο υπ’ αριθμ.  3 φύλλο των «Ελεύθερων Γραμμάτων». Οι στίχοι μελοποιήθηκαν από τον Θάνο Μικρούτσικο και ερμηνεύτηκαν από τον Γιάννη Κούτρα στον δίσκο «Ο Σταυρός του Νότου», το 1979: https://www.youtube.com/watch?v=dCF8UEok4a8  

 

Έρχονται πάλι - Δώρος Λοΐζου, 1974

                              Έρχονται πάλι…

 

Έρχονται, Φεντερίκο…

 

Μαύρα μάτια, μαύρες καρδιές, μαύρες κάννες…

 

Έρχονται να σε ξανασκοτώσουν, Φεντερίκο.

Θα σε ξαναθάψουν με τους άλλους,
τους πολλούς,
τον κοσμάκη.

 

Κι ύστερα θα πούν ότι σε σκότωσαν κατά λάθος,
πως ήταν ατύχημα,
τυχαίο περιστατικό…

 

Άβε Μαρία, άβε Μαρία
προσευχήσου για μας…

 

Όλους εμάς τους αθώους Φεντερίκους…

 

Εμάς που μας σκοτώνουν τυχαία,
κατά λάθος…

 

 

Μουλέτα – Νίκος Καρούζος, 1988

Δωρεάν η ζωή Φεδερίκο
Γκαρθία Λόρκα δωρεάν ο θάνατος.
Αυτό το άλικο πανί δεν έχει πάντοτες
αγαθή βεβαιότητα.
Είν’ ο Θεός που αμιγής εκτείνεται στο μαύρο
πλήρως απών ή ανεικόνιστος.
Όμως εσύ μυρόεσσα Ισπανία — της Ευρώπης θερμότητα -
τι δόξα πρόσθεσες απ’ τη λαλιά του
την άσπιλη
σ’ ανελέητο ήλιο σ’ έναν ουρανό
που πυραχτώνει διαμπερής αθωότητα…
Ισπανία εσύ αυθεντία στο θάνατο!
Δωρεάν η όραση Φεδερίκο
Γκαρθία Λόρκα δωρεάν η τυφλότητα.

 

Σιμά στη Γρανάδα (Καλοκαίρι του 1936) – Κυριάκος Χαραλαμπίδης, 2013

Μες τα βαθιά σαλόνια ο θάνατός του

ποθεί να κοιμηθεί, μα δε βολεί – τα βόλια

χύνουν χυμό ροδιού κι ο μαύρος κύκνος

μεθά τη θάλασσα με τα φτερά του.

 

Κι είπε στο Λόρκα ο Φεδερίκο: “Φίλε,

μη σκιάζεσαι κι εγώ θα σε σκεπάσω.”

 

Βιβλιογραφία

Γκαρθία Λόρκα, Φεδερίκο «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας», Θέατρο και ποίηση, ελληνική απόδοση Νίκος Γκάτσος, Αθήνα,  Ίκαρος, 1990.

Δημάδης Κωνσταντίνος Α., "Ο Νίκος Καζαντζάκης πληροφορεί το αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα για την εκτέλεση του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα", στον  τόμο: "Ευτυχισμός.  Τιμή στον Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο", Ιωάννινα 2010.

Δημητρούκα Αγαθή, Χίλιες Ερωτικές στιγμές στο έργο του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, Μετάφραση, επιλογή, σημειώσεις, Αθήνα, Πατάκης, 2016.

Καββαδίας Νικος, Πούσι, Αθήνα, Άγρα (4η έκδοση), 2015.  [1^η έκδοση Ἀ. Καραβίας, 1947]

Καρούζος Νίκος, Ερυθρογράφος, Απόπειρα, 1988.

Λοΐζου Δώρος, Ψωμί κι Ελευθερία, Αθήνα, Κέδρος, 1974.

Χαραλαμπίδης Κυριάκος, Στη γλώσσα της Υφαντικής,  Αθήνα, Μεταίχμιο, 2013.

José Ramon Irigoyen, "Ο Λόρκα και η γενιά του", εισαγωγή στον τόμο: Federico Garcia Lorca, Μοιρολόι για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας, μετάφραση Αργύρης Ευστρατιάδης, εισαγωγή José Ramon Irigoyen, Βαγγέλης Ροζακέας, Αθήνα, εκδ. Ηριδανός, 1969, https://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/poetry/lorca/01.html (17/04/2021)

Δικτυογραφία

• Anna Rosenberg, The Greek Lorca: Translation, Homage, Image,
  http://hellenicpoetry.com/wp-content/uploads/2017/06/BULLET_HISPAN_STUD_LORCA_IN-_GREEK.pdf   (16/4/2021)
• Άννα Ρόζενμπεργκ «Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον Χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας και Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας: Μια παράλληλη ανάγνωση» https://www.eens.org/eens-congress-access/?main__page=1&main__lang=de&eensCongress_cmd=showPaper&eensCongress_id=167#_ftn3  (17/04/2018)
• The Age of Disenchantments by Aaron Shulman
  https://lithub.com/dictators-kill-poets-on-federico-garcia-lorcas-last-days/ (24/4/2021)
• The spirit of Lorca, documentary:
  https://www.youtube.com/watch?v=3NkOJwX8FlA (18/4/2021)
• Δολοφονία Λόρκα,  http://ekto1969.blogspot.com/2011/09/blog-post_11.html (24/04/2021)

 

                                                                           Σύνταξη άρθρου: Καλλιρρόη Δ. Μπελεβώνη